บ้านหาดส้มป่อย ตั้งอยู่หมู่ที่ 7 เดิมทีรวมอยู่กับบ้านแม่ขาน หมู่ที่ 1 เริ่มแรกก่อตั้งเป็นชุมชนมีเพียงไม่กี่ครอบครัว ผู้ที่มาก่อตั้งครั้งแรก คือ นายบุญตา ศรีวรรณะ ชาวไทลื้อบ้านแม่สาบได้เดินทางมาตั้งรกรากทำกินพร้อมกับเพื่อนอีก 2 ครอบครัว คือ นายก้อน ภาระสี และครอบครัว นายปัญญา อุตะมะติง ต่อมาในภายหลังเริ่มมีผู้คนมาอาศัยอยู่มากขึ้น จึงแยกหมู่บ้านเป็นบ้านหาดส้มป่อยในปัจจุบันโดยมีผู้ใหญ่บ้านคนแรก คือ นายจันทร์ โปธา ปกครองเรื่อยมาจนมาถึงผู้ใหญ่บ้านคนปัจจุบัน คือ นายวิมิตร พุทธโส รวมแล้วมีผู้ใหญ่บ้านทั้งหมด 8 คน สภาพแวดล้อมทั่วไปเป็นพื้นที่ราบภูเขาล้อมรอบ มีลำน้ำไหลผ่าน 2 สาย คือ น้ำแม่ขานและน้ำแม่โต๋ ไหลมาบรรจบกันที่บ้านหาดส้มป่อย

บ้านหาดส้มป่อย อยู่ห่างจากตัวเมืองเชียงใหม่ ระยะทางประมาณ 100 กิโลเมตร ใช้เวลาเดินทาง 1.30 ชั่วโมง มีศาสนสถานที่สำคัญและเป็นที่เคารพสักการะของชาวอำเภอสะเมิง ได้แก่ พระธาตุม่อนเปี๊ยะ ซึ่งในทุกปีจะมีการจัดประเพณีสรงน้ำพระธาตุในเดือน 6 เหนือ ซึ่งในตอนเช้ามีการตักบาตร สรงน้ำและสวดมนต์ ฟังเทศน์เป็นประจำทุกปี

สภาพพื้นที่กายภาพ

สภาพพื้นที่โดยทั่วไปเป็นที่ราบสูงและภูเขา ลักษณะของดินเป็นดินร่วนปนดินเหนียว มีความอุดมสมบูรณ์ปานกลางถึงสูง มีแหล่งน้ำธรรมชาติไหลผ่านจำนวน 2 สาย คือ น้ำแม่ขานและน้ำแม่โต๋ ป่าชุมชนมี 1 แห่ง เป็นพื้นที่ที่ไม่มีการแผ้วถางทำเกษตรกรรมหรือก่อสร้างที่พักที่อยู่อาศัยใด ๆ  ส่วนพื้นที่ที่มีการบุกเบิกแบ่งออกเป็น 2 เขต คือ 1) เขตที่อยู่อาศัยหรือส่วนหมู่บ้าน มีการปลูกบ้านร่วมกันอยู่เป็นกลุ่มภายในหมู่บ้านหาดส้มป่อย 2) ส่วนที่เป็นพื้นที่เกษตรกรรมที่อยู่รอบนอกหมู่บ้าน มีการทำไร่หมุนเวียน ไร่ผัก ไร่เหล่า (ไร่ที่ว่างเว้นจากการทำไร่) ไร่เชิงเดี่ยว และส่วนป่าไม้สักของอุตสาหกรรมป่าไม้

ทรัพยากรทางธรรมชาติ

• แหล่งน้ำธรรมชาติหลักคือน้ำแม่ขานมาจากผืนป่าขุนขานและหมู่บ้านก่อนหน้า และน้ำแม่โต๋ไหลมาจากผืนป่าขุนโต๋ ใช้ในการเกษตร
• ทรัพยากรพืชที่ใช้ประโยชน์มีทั้งที่มาจากป่าชุมชนและจากพื้นที่เกษตรกรรม
• ทรัพยากรสัตว์ ส่วนใหญ่สัตว์ป่าตามธรรมชาติ เช่น เก้ง หมู่ป่า นก กระรอก ตะกวด พังพอน ไก่ป่า ส่วนในลำห้วยและลำน้ำจะนิยมหาปลา ปู ลูกอ็อด โดยนิยมนำสัตว์จากลำห้วยและลำน้ำมาประกอบอาหาร

ภูมิปัญญาชุมชนที่เกี่ยวข้องกับสิ่งแวดล้อม

การใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติชนิดต่าง ๆ ของชุมชนบ้านหาดส้มป่อยสะท้อนให้เห็นองค์ความรู้ รวมถึงเทคนิคในการจัดการ และประยุกต์ใช้ทรัพยากรทางธรรมชาติไปใช้ประโยชน์ในด้านต่าง ๆ เช่น สร้างที่อยู่อาศัย เครื่องมือเครื่องใช้ อาหาร ในส่วนของการทำเกษตรกรรม เป็นการทำเกษตรกรรมแบบไร่หมุนเวียนที่พึ่งพาสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ เช่น ฤดูกาล ปริมาณน้ำฝน การจัดการหญ้าวัชพืช แมลงศัตรูพืช พันธุ์พืชที่มีความเหมาะสมในการปลูก การคัดเลือกสายพันธุ์ ความเชื่อที่เกี่ยวข้องกับสิ่งแวดล้อม เช่น พระแม่โพสพ พระแม่คงคา ผีบรรพบุรุษ เจ้าป่าเจ้าเขา ผีปู่ย่า

สถานที่สำคัญและพื้นที่ทางสังคม

พื้นที่สำคัญทางศาสนาและพื้นที่ทางสังคมส่วนใหญ่ตั้งอยู่ในชุมชนบ้านหาดส้มป่อย เรียกว่าดง (ดงเป็นพื้นที่ประกอบพิธีทางศาสนาเป็นความเชื่อส่วนบุคคลของชาวชุมชนบ้านหาดส้มป่อย) 

ป่าชุมชน

พื้นที่สาธารณะของชุมชนในบางพื้นที่เป็นเขตอนุรักษ์ป่าและเขตอนุรักษ์สัตว์ป่าชุมชน สมาชิกชุมชนใช้ประโยชน์จากต้นทุนธรรมชาติ หาของป่า วัสดุทำบ้านและอุปกรณ์ต่าง ๆ และมีเขตอนุรักษ์ป่าไว้ให้กับคนรุ่นหลังสืบต่อไป

จำนวนประชากร ข้อมูล ณ เดือนเมษายน 2566 จากส่วนบริหารและพัฒนาเทคโนโลยีการทะเบียนสำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง พบว่า มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 123 คน แบ่งเป็นเพศชาย 63 คน และเพศหญิง 60 คน

ข้อมูลตามท้องถิ่นปัจจุบัน จำนวนครัวเรือนมีทั้งหมด 31 ครัวเรือน (ข้อมูลจากผู้ใหญ่บ้าน) จำนวนประชากร 110 คน (ข้อมูลจากผู้ใหญ่บ้าน) ในชุมชนจะมีกลุ่มคนพื้นเมืองมากที่สุด รองลงมา คือ กลุ่มชาติพันธ์ระเหรี่ยงสะกอ หรือปกาเกอะญอที่เข้ามาอยู่อาศัยจากการผ่านการแต่งงานกับคนในชุมชนแล้วจึงย้ายเข้ามาอยู่ในชุมชน

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: ไทยวน, ปกาเกอะญอ

อาชีพหลัก : ชาวบ้านทำเกษตรกรรมแบบไร่เชิงเดี่ยวและไร่หมุนเวียนได้แก่ ปลูกข้าวไร่ ข้าวนา กระเทียม มีการปลูกพืชเศรษฐกิจ เช่น มะเขือม่วง แตงกวา นอกจากนี้ ยังรับจ้างเป็นแรงงานเกษตรกรรมภายในและภายนอกชุมชนในช่วงฤดูเพาะปลูกและเก็บเกี่ยว

อาชีพรอง : ชาวบ้านมีอาชีพเลี้ยงสัตว์และรับจ้างทั่วไป

ผลิตภัณฑ์ชุมชน : ภายในชุมชนมีการผลิตน้ำสตรอว์เบอร์รี่ สตรอว์เบอร์รี่อบแห้ง ไวน์ แยมสตรอว์เบอร์รี่ เก๊กฮวยอบแห้ง และหญ้าหวานอบแห้ง ซึ่งเป็นผลผลิตจากการเกษตร

อาชีพเสริม : ชาวบ้านนิยมหาของป่า (เช่น หน่อไม้ เห็ด) หาสัตว์ตามลำน้ำ (เช่น ปลา ปู) เป็นอาชีพเสริม

การซื้อขายแลกเปลี่ยนภายในชุมชน : ส่วนใหญ่เป็นสินค้าจำเป็นในชีวิตประจำวัน เช่น อาหาร เครื่องปรุง เนื้อสัตว์ ผักสด ผ่านร้านขายของชำในชุมชนที่มีเจ้าของเป็นคนในชุมชนที่นำสินค้าจากภายนอกมาจำหน่ายให้แก่คนในชุมชน

การซื้อขายแลกเปลี่ยนกับคนภายนอก : ส่วนใหญ่เป็นพืชเศรษฐกิจที่ได้จากการทำเกษตรกรรม เช่น มะเขือม่วง แตงกวา ข้าวโพด หรือในบางช่วงที่มีสินค้าชนิดอื่น เช่น เห็ดเผาะ (มีราคาตามช่วงฤดูกาล) เห็ดโคน หน่อไม้ป่า กล้วย และซื้อสินค้าจากรถกับข้าวที่เข้ามาในชุมชนหรือตลาดนัดรอบนอกชุมชน

การออกไปทำงานนอกชุมชน : ชาวบ้านรับจ้างเก็บเกี่ยวผลผลิตในช่วงฤดูเก็บเกี่ยวผลผลิต เช่น ถอนกระเทียม เกี่ยวข้าว โดยนิยมรับจ้างทำงานไม่ไกลจากหมู่บ้านมาก มีการทำงานนอกชุมชนในลักษณะงานประจำเป็นส่วนน้อย (ส่วนใหญ่เป็นคนที่เรียนจบและไปหางานทำข้างนอก ตั้งหลักสร้างครอบครัวใหม่)

ความสัมพันธ์ระหว่างสมาชิกชุมชน : สมาชิกชุมชนส่วนใหญ่อยู่กันเป็นกลุ่มครอบครัว โดยส่วนใหญ่หลัก ๆ จะมีนามสกุล โปธา และอุตะมะติง

โครงสร้างอำนาจภายในชุมชน : ตามโครงสร้างการปกครอง มีผู้ใหญ่บ้านเป็นผู้ทำงานร่วมกับหน่วยงานปกครองท้องถิ่น (องค์การบริหารส่วนตำบลแม่สาบ) ส่วนภายในชุมชนในการทำโครงการต่าง ๆ จากภายนอกและงานขับเคลื่อนชุมชน โดยมีนายวิมิตร พุทธโส ผู้ใหญ่บ้าน และนายศักดา ยะมะโน ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน เป็นแกนนำในการทำกิจกรรมพัฒนาต่าง ๆ 

การรวมกลุ่ม : ส่วนใหญ่เป็นการรวมกลุ่มกันตามครอบครัวและกลุ่มที่สนิทกันหรือมีช่วงวัยเดียวกัน เช่น กลุ่มเกษตรกรที่ช่วยกันถือแรงในกลุ่มตัวเอง กลุ่มแกนนำชุมชนที่ทำงานชุมชนด้านต่าง ๆ กลุ่มแม่บ้าน กลุ่มเด็กและเยาวชน โดยมีการรวมกลุ่มแบบเป็นทางการ คือ กลุ่มแกนนำชุมชนที่ทำงานชุมชนด้านต่าง ๆ ซึ่งมีหัวหน้าแกนนำคือผู้ใหญ่บ้านโดยมีสมาชิกคือกลุ่มผู้ชายที่สามารถใช้แรงงานได้ มีกิจกรรมคือพัฒนาฝาย พัฒนาแหล่งน้ำ ตัดหญ้า พัฒนาชุมชน กลุ่มแม่บ้าน ซึ่งมีหัวหน้าแม่บ้านคือนางสาวสุภาพร โปธา มีสมาชิกกลุ่มส่วนใหญ่เป็นผู้ใหญ่วัยกลางคน หรือแม่บ้าน รวมตัวกันเพื่อประชุมประจำเดือนในการทำกิจกรรมซ้อมรำในงานต่าง ๆ ส่วนกลุ่มที่ไม่เป็นทางการส่วนมาก จะเป็นกลุ่มที่รวมตัวกันเพื่อหากิจกรรมทำยามว่างทั้งเด็ก ผู้ใหญ่ เช่น กลุ่มผู้ชาย กลุ่มผู้หญิง ในการทำกิจกรรมสังสรรค์ร่วมกัน

รูปแบบการใช้ชีวิตประจำวัน: ในช่วงที่มีการทำเกษตรกรรม สมาชิกชุมชนส่วนใหญ่จะใช้เวลาไปกับการทำงานในไร่ เช่น การปลูก การตัดหญ้า พ่นยาฆ่าหญ้า ยาฆ่าแมลง สารเคมี หรือการถอนหญ้าในไร่ข้าวหรือไร่ผัก ช่วงเก็บเกี่ยวจะมีทั้งการจ้างสมาชิกในชุมชนให้ไปช่วยกันเก็บเกี่ยวหรือทางชุมชนเรียกว่าเอามื้อ (เป็นการช่วยกันโดยแลกเปลี่ยนการใช้แรง เช่นนายดำไปช่วยนายแดง ต่อไปนายแดงก็ไปช่วยนายดำ) หรือจ้างงานในบางส่วนที่ไม่ต้องการเอามื้อ

ในอดีตนั้นหากว่างเว้นจากการทำเกษตรกรรมจะมีการสานผ้าทอ การสานอุปกรณ์ต่าง ๆ เช่น ตะกร้า และของใช้ต่าง ๆ แต่ในปัจจุบันช่วงว่างเว้นจากการทำเกษตรกรรม สมาชิกชุมชนบางคนจะทำการรับจ้างทั่วไป เช่นภายในหมู่บ้านมีโรงงานอุตสาหกรรมซึ่งเป็นวิสาหกิจชุมชน ประชาชนบางส่วนก็ได้เข้าไปทำการรับจ้างในโรงงาน สำหรับใช้ในชีวิตประจำวัน มีงานทำในไร่ตลอด หากหมดช่วงฤดูทำไร่หมุนเวียน หรือไร่ข้าวก็จะไปทำงานในฝั่งไร่เชิงเดี่ยว เช่น ถอนกระเทียม ถอนหญ้า เก็บมะเขือม่วง แตงกวา 

ส่วนเด็กและเยาวชนจะใช้เวลาระหว่างวันไปกับการเรียนในโรงเรียนภายนอกชุมชน (ระบบเวลาเดียวกันกับโรงเรียนทั่วไป) เด็กเล็กจะอยู่ในชุมชนถัดไปที่มีศูนย์ดูแลรับเลี้ยงเด็กเล็ก ช่วงเลิกเรียนจะกลับมายังหมู่บ้านและรวมตัวเล่นกัน ส่วนวันเสาร์-อาทิตย์จะมีกิจกรรมที่แตกต่างกันออกไปขึ้นอยู่กับครอบครัว ที่ออกไปเรียนไกลจากชุมชนจะนอนหอพักใกล้กับโรงเรียน และจะกลับบ้านแค่ช่วงเสาร์-อาทิตย์ หรือวันหยุดยาว ถ้าระดับอุดมศึกษาจะออกจากบ้านไปเรียนนานกว่าปกติ กลับบ้านหนึ่งครั้งต่อเดือน

การพักผ่อนและงานอดิเรก: เวลาพักผ่อนมักจะรวมตัวกัน พบปะพูดคุยแลกเปลี่ยนข้อมูลข่าวสารและประกอบกิจกรรมต่าง ๆ ตามแต่ละโอกาส เช่น ประชุมความเป็นไปในหมู่บ้าน ประชุมจัดเตรียมงาน หรือรวมตัวกันจัดการวิสาหกิจชุมชน การรวมตัวของวิสาหกิจคนเลี้ยงวัว หรือบางคนก็จะมารวมตัวกันที่ศูนย์การเรียนรู้ หรือตามบ้านที่มีสัญญาณอินเทอร์เน็ต เพื่อใช้งานโทรศัพท์มือถือ หรือไปมาหาสู่กันตามบ้านต่าง ๆ 

พฤติกรรมการกินอยู่ การทำงาน การแต่งกาย: อาหารส่วนใหญ่จะใช้วัตถุดิบที่หาได้จากในชุมชน เช่น ผักพื้นบ้านที่ได้จากละแวกบ้านและในไร่ ของป่าตามฤดูกาล ข้าว ส่วนเนื้อสัตว์และผักภายนอกซื้อจากรถกับข้าว และร้านขายของชำที่จะรับสินค้าจากข้างนอกเข้ามาขาย เช่น เนื้อหมู ไก่ ไส้กรอก ลูกชิ้น เต้าหู้หลอด ไข่ไก่ ส่วนเครื่องปรุงต่าง ๆ เช่น น้ำปลา น้ำตาล พริกป่น ซีอิ๊ว น้ำมันพืช จะซื้อจากร้านขายของชำเป็นหลัก หรือหากได้ออกไปในตัวเมืองจะซื้อของกินของใช้มาตุนไว้เนื่องจากไกลจากตัวเมืองพอสมควร

การทำงานส่วนใหญ่ประกอบอาชีพในภาคเกษตรกรรมทั้งในพื้นที่ของตัวเอง และพื้นที่ที่เป็นของสมาชิกชุมชน รวมถึงการออกไปรับจ้างทำงานภายนอกชุมชนในบางช่วงเวลา

ในส่วนของการแต่งกาย เด็กและเยาวชนส่วนใหญ่จะแต่งกายทั่วไป แต่หากมีการทำเกษตรกรรมจะนุ่งกางเกงขายาว เสื้อแขนยาวที่นิยมเรียกกันว่า “เสื้อแถมปุ๋ยยา” และ เสื้อตัดอ้อย ใส่หมวกคลุม ส่วนในช่วงพิธีกรรมจะแต่งกายด้วยชุดตามประเพณี ตามกาลเทศะความเหมาะสม

 ปฏิทินกิจกรรมของชุมชน: ในรอบ 1 ปี ได้ปรากฏกิจกรรมของชุมชนบ้านหาดส้มป่อย 2 รูปแบบ ดังนี้ 

1. กิจกรรมตามความเชื่อศาสนา ความเชื่อ และพิธีกรรมของชุมชนบ้านหาดส้มป่อยต่าง ๆ ดังนี้ 

การเลี้ยงดง เลี้ยงผีเจ้าบ้าน: เป็นพิธีกรรมตามความเชื่อของชาวชุมชนบ้านหาดส้มป่อยตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน จะมีการทำพิธีในเดือนกรกฎาคมเป็นช่วงประเพณีเดือน 9 ของคนภาคเหนือ มีผู้นำจิตวิญญาณในฐานะประกอบพิธีกรรมต่าง ๆ ภายในชุมชน ซึ่งประเพณีเลี้ยงดงหรือเลี้ยงผีเจ้าบ้านนั้นจะปรากฏในทุก ๆ ปี โดยมีการประกอบพิธีกรรมโดยใช้หมูดำพื้นเมือง 1 ตัว ข้าวปลาอาหารแห้ง จุดธูปและบอกกล่าวกับผีเจ้าบ้านให้มารับเครื่องถวาย เป็นการกล่าวขออภัยในสิ่งที่อาจล่วงเกิน ซึ่งพิธีกรรมนี้ส่งผลต่อความเชื่อของชาวชุนชนบ้านหาดส้มป่อยว่าผีเจ้าบ้านจะสามารถปกปักรักษาชาวชุมชนให้มีความปลอดภัย เจริญรุ่งเรืองในการทำกิจต่าง ๆ 

2. กิจกรรมทางเศรษฐกิจของชุมชนบ้านหาดส้มป่อยต่าง ๆ ดังนี้

2.1 การรวมตัวกันหาอึ่ง: ช่วงหลังฝนตกหนักจะมีอึ่งออกมาเดินทั่วไปในพื้นที่ชุมชน สมาชิกชุมชนจะออกไปหาจับอึ่งเพื่อนำมารับประทาน หรือขายให้กับคนในชุมชนที่ไม่ได้ออกไปหา

2.2 การจับปลาหน้าฝน: เป็นการจับปลาเพื่อนำมารับประทานในครัวเรือน มีทั้งที่หาจากแหล่งน้ำในชุมชน ลำห้วยในชุมชน อ่างเก็บน้ำในบ่อชุมชน

2.3 การเกี่ยวข้าว: เป็นการรวมตัวกันเกี่ยวข้าวโดยการเอามื้อ หรือการจ้างสมาชิกในชุมชน ส่วนใหญ่เป็นการถือแรงในครอบครัว

2.4 การถอนกระเทียม: เป็นการรวมตัวโดยมีการเอามื้อ ช่วยกันในช่วงฤดูถอนกระเทียม และมีการจ้างสมาชิกบางส่วนที่ไม่ได้ปลูกกระเทียม แต่ต้องการช่วย 

2.5 การจัดกิจกรรมสังสรรค์ให้กับเด็กในชุมชน: มีการจัดกิจกรรมต่าง ๆ ในช่วงเทศกาลให้กับเด็กในชุมชน เช่น กิจกรรมแลกของขวัญในเทศกาลขึ้นปีใหม่ทุก ๆ ปี กิจกรรมเลี้ยงอาหาร กิจกรรมแจกอุปกรณ์การเรียน 

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

ทุนกายภาพ : ชุมชนบ้านหาดส้มป่อยมีทุนทางภายภาพที่ชัดเจนเห็นได้ชัดได้แก่ภูเขา ป่าไม้แม่น้ำ ต้นไม้ ซึ่งภายในชุมชนนั้นมีขอบเขต 5,159.01 ไร่ พื้นที่สีเขียว 4,129.57 ไร่ (ป่าต้นน้ำ/ป่าอนุรักษ์ 179.6 ไร่) จะเห็นได้ว่าเขตพื้นที่บริเวณโดยรอบชุมชนนั้นเป็นป่าไม้ ภูเขาเป็นส่วนมาก มีลักษณะทางกายภาพที่ล้อมรอบด้วยธรรมชาติป่าและภูเขา

ทุนมนุษย์ : ชุมชนบ้านหาดส้มป่อยบ้าน นับถือ “เจ้าอาวาส” ซึ่งเป็นผู้นำในการประกอบพิธีกรรมทางศาสนาในวัดทางจิตวิญญาณในการประกอบพิธีกรรมต่าง ๆ เช่น การทำบุญ ประเพณีต่าง ๆ ซึ่งเป็นการทำบุญปีละครั้งนอกจากนี้เจ้าวัดยังเป็นผู้นำทางจิตวิญญาณในการนำพาทำพิธีกรรมอื่น ๆ ซึ่งเป็นอัตลักษณ์ของชาวชุมชนบ้านหาดส้มป่อย ปัจจุบันชุมชนนี้ก็ยังคงรักษาอัตลักษณ์ วิถีชีวิต ประเพณีวัฒนธรรม ที่สืบทอดมาตั้งแต่บรรพบุรุษ

ในชุมชนมีการใช้ภาษาหลัก 2 ภาษา คือ

1. ภาษาพื้นเมืองภาคเหนือ เป็นภาษาหลักที่ใช้สื่อสารกันในชุมชน ซึ่งภาษาพื้นเมืองภาคเหนือนั้นมีการใช้งานที่มีความคล้ายกับภาษาทั่วไปอยู่แล้วใช้อ่านเขียนได้เหมือนกับภาษากลางทั่วไป
2. ภาษากะเหรี่ยง เป็นภาษาที่เพิ่มเข้ามาจากสะใภ้ชาวกะเหรี่ยงสะกอหรือปกาเกอะญอที่เข้ามาแต่งงานกับคนในชุมชน ซึ่งถือว่ามีสะใภ้ที่แต่งงานเข้ามาอาศัยอยู่ในหมู่บ้านหาดส้มป่อยมีจำนวนมากพอสมควร

ด้านเศรษฐกิจ:

กลุ่มทางวิสาหกิจชุมชน : เป็นกลุ่มที่เกิดขึ้นจากการทำวิสาหกิจชุมชน วิสาหกิจของชุมชนแบ่งออกเป็น 2 กลุ่มใหญ่ได้แก่วิสาหกิจชุมชนเครือข่ายวิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปผลผลิตทางการเกษตรบ้านหาดส้มป่อยเป็นผลิตภัณฑ์ เป็นการรวมตัวเพื่อจัดทำสินค้าและจำหน่ายได้แก่ ไวน์ สตรอว์เบอร์รี่อบแห้ง น้ำสตรอว์เบอร์รี่ แยมสตรอว์เบอร์รี่ แยมมัลเบอรี่ น้ำเสาวรส และวิสาหกิจชุมชนกลุ่มผู้เลี้ยงโค-กระบือบ้านหาดส้มป่อย เป็นการรวมตัวของผู้เลี้ยงวัวในชุมชนบ้านหาดส้มป่อย ซึ่งทั้งสองส่วนนั้นเป็นการรวมตัวกันเพื่อประกอบกิจการวิสาหกิจของชุมชน

ด้านระบบสาธารณูปโภค:

ปัญหาด้านสาธารณูปโภค ในเรื่องของน้ำประปาที่ใช้ภายในชุมชนบ้านหาดส้มป่อย น้ำประปาที่ใช้ภายในชุมชนไม่เพียงพอเนื่องจากประชากรในชุมชนนั้นมีจำนวนมากขึ้น เด็กเกิดมากขึ้นแต่จำนวนครัวเรือนนั้นเท่าเดิม ส่งผลทำให้ทำใช้หรือน้ำประปานั้นไม่เพียงพอในการดำรงชีวิต แนวทางการแก้ไขของหมู่บ้านหาดส้มป่อย คือ การแก้ไขปัญหาไปตามสถานการณ์โดยหน้าแล้งมีการเปิดปิดน้ำประปาให้ใช้ในเวลาที่กำหนด

ด้านสาธารณสุข/ระบบสุขภาวะ:

ปัญหาด้านสาธารณสุขนั้นเกิดในช่วงของการแพร่ระบาดของโรคโควิด-19 เนื่องจากช่วงนั้นเป็นช่วงของการแพร่ระบาดที่น่ากลัว ชาวบ้านนั้นจึงเกิดปัญหาความหวาดระแวงและความกลัวที่จะติดโรคระบาด จึงมีการปรับเปลี่ยนกฎระเบียบภายในหมู่บ้านคือการเดินทางออกนอกหมู่บ้าน การกักตัวหลังจากออกนอกหมู่บ้าน และการตรวจสอบบุคคลที่เข้ามาแวะเวียนในหมู่บ้าน ซึ่งมีเจ้าหน้าที่เป็นชาวชุมชนในหมู่บ้านหาดส้มป่อยในการรักษาความปลอดภัยในการตรวจตราคนเข้ามาในหมู่บ้าน การตั้งด่านตรวจอุณหภูมิ ล้างเจลแอลกอฮอล์ ซึ่งชาวบ้านมีการให้ความร่วมมือร่วมกันเป็นอย่างมากในการดูแลตัวเองและสอดส่องผู้ที่เข้ามา ไม่รวมตัวกันเป็นกลุ่มอยู่ใครอยู่มัน ป้องกันตัวเอง

ด้านวัฒนธรรม:

กลุ่มทางศาสนา : เป็นกลุ่มที่มีความเชื่อด้านศาสนาพุทธ และมีความเชื่อในการประกอบพิธีต่าง ๆ โดยมีการรวมกลุ่มในช่วงเวลาที่สำคัญของทางชุมชน โดยมีการรวมตัวกันประกอบพิธี โดยมีผู้นำจิตวิญญาณหรือเจ้าอาวาสในการประกอบพิธีต่าง ๆ ขึ้นอยู่กับพิธีนั้น ๆ มีการกราบไหว้พระธาตุม่อนเปี๊ยะและมีการบูชานับถือพระธาตุม่อนเปี๊ยะเป็นที่ยึดเหนี่ยวจิตใจ

โครงการศึกษาการพัฒนาชุมชนโครงการหลวงเพื่อเป็นชุมชนคาร์บอนต่ำและยั่งยืน ระยะที่ 2 บ้านหาดส้มป่อย จัดทำโดยสถาบันวิจัยและพัฒนาพื้นที่สูง (องค์การมหาชน) ร่วมกับมูลนิธิโครงการหลวง มหาวิทยาลัยมหิดล ศูนย์ส่งเสริมและสนับสนุนมูลนิธิโครงการหลวงและโครงการตามพระราชดำริ กระทรวงสาธารณสุข โดยมีคณะกรรมการขับเคลื่อนงานโครงการการศึกษาการพัฒนาชุมชนโครงการหลวงเพื่อเป็นชุมชนคาร์บอนต่ำและยั่งยืน ระยะที่ 2 บ้านหาดส้มป่อย ประกอบด้วย

ชื่อ - สกุล	ตำแหน่ง
1. นายวิมิตร พุทธโส	ประธาน
2. นายสุวิทย์ พุทธโส	รองประธาน
3. นายเจริญ โปธา	เหรัญญิก
4. นายศักดา ยะมะโน	เลขานุการ
5. นายมานิตย์ ปันก้อน	กรรมการงานพัฒนาการเกษตรที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม
6. นายบุญมา สิงห์ทอน	กรรมการงานพัฒนาการฟื้นฟูและอนุรักษ์ป่าไม้
7. นางวัชราภรณ์ ปันก้อน	กรรมการงานพัฒนาสิ่งแวดล้อมและสุขอนามัย
8. นายรส มีแรง	กรรมการงานพัฒนาความเข้มแข็งของชุมชน
9. นายวิมิตร พุทธโส	กรรมการงานพัฒนาการลดและเก็บกักก๊าซเรือนกระจก

มีรายละเอียดโครงการตามมิติต่าง ๆ ดังนี้

มิติที่ 1 การเกษตรที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม

1.1 การปฏิบัติทางการเกษตรที่ดีในการเพาะปลูกพืช: เกษตรกรสมาชิกโครงการหลวงที่ได้รับรองมาตรฐาน GAP ผัก 7 ราย เช่น ข้าวโพดหวาน ผักกาดขาวปลี มันเทศญี่ปุ่น

1.2 การฟื้นฟูความอุดมสมบูรณ์ของดิน: เกษตรกรมีการทำกิจกรรมด้านการทำปุ๋ยหมัก

1.3 รูปแบบที่เหมาะสมในการใช้น้ำเพื่อการเกษตร: เกษตรกรมีการใช้อย่างประหยัด เช่น สปริงเกอร์

1.4 การรักษาคุณภาพน้ำ: ชุมชนได้รับการตรวจคุณภาพแหล่งน้ำในแหล่งน้ำผิวดิน ประเภทที่ 3 พ.ศ. 2537 ได้แก่ ห้วยแม่ขาน จำนวน 2 ตัวอย่าง ห้วยแม่โต๋จำนวน 2 ตัวอย่าง รวม 4 ตัวอย่างเก็บที่ผ่านมาตรฐานคุณภาพผิวดิน คิดเป็นร้อยละ 100 ของตัวอย่างพื้นที่ทั้งหมด

1.5 ระบบการเลี้ยงสัตว์ดีที่เหมาะสมบนพื้นที่สูง (GAP): เกษตรกรรมสมาชิกโครงการหลวงกลุ่มผู้เลี้ยงสัตว์ที่ได้รับรองการเลี้ยงสัตว์ที่ดีเหมาะสมบนพื้นที่สูงประกอบด้วย สัตว์ปีก 7 ราย และ โค 5 ราย ดำเนินกิจกรรม ฉีดวัคซีน สัตว์เลี้ยง โค-กระบือ ซ่อมแซมบ่อแก๊สชีวภาพ อบกรมให้ความรู้การจัดการ การผลิตสัตว์

มิติที่ 2 การฟื้นฟูและอนุรักษ์ป่าไม้

2.1 การปลูกป่าชาวบ้าน: ส่งเสริมให้ชุมชนมีการปลูกป่าชาวบ้าน ตามแผนปฏิบัติของชุมชน เพื่อนำมาใช้รูปประโยชน์ในรูปแบบต่าง ๆ ปลูกป่าชาวบ้านจำนวน 4.85 ไร่ 2,150 ต้น แบ่งเป็นจันทร์ทองเทศ 1,300 ต้น 5 ราย มะขามป้อม 100 ต้น 2 ราย ไผ่หวานอ่างขาง 25 ต้น 5 ราย ไผ่หยก 25 ต้น 5 ราย สัก 300 ต้น 1 ราย พยุง 400 ต้น 3 ราย

2.2 การกำหนดขอบเขตพื้นที่ป่าและพื้นที่เกษตร: โดยมีการมีส่วนร่วมของชุมชนและหน่วยงานในพื้นที่ โดยการประชุมจัดทำร่างแผนที่ตรวจสอบความถูกต้อง ได้แผนพื้นที่ป่า 4,125.29 ไร่ และชุมชนดูแล-แก้ไขปัญหาบุกรุก

2.3 การฟื้นฟูและการอนุรักษ์พืชท้องถิ่นและความหลากหลายทางชีวภาพ: ดำเนินการสำรวจและรวบรวมข้อมูล (พืชท้องถิ่น/พืชหายาก/พืชใกล้สูญหายไปจากชุมชน) สำรวจพืชอาหารท้องถิ่น ในพื้นที่ และคัดเลือกพืชตัวแทน 30 ชนิด พร้อมทั้งแจกต้นกล้า พืชอาหารท้องถิ่น หายากจำนวน 5 ชนิด 250 ต้น

2.4 การปลูกไม้ริมถนนในชุมชน และ/หรือในพื้นที่สาธารณะของชุมชน (Green space/Public space) และการอนุรักษ์และฟื้นฟูป่าต้นน้ำ:

• ปลูกต้นไม้ริมถนนทางเข้าพระธาตุม่อนเปี๊ยะ รวมระยะทางประมาณ 650 เมตร พิกัดที่ x=459381 y=2087070
• ปลูกต้นไม้เสริมบริเวณพระธาตุม่อนเปี๊ยะ พื้นที่ประมาณ 5 ไร่ พิกัดที่ x=459180 y=2086746
• ปลูกต้นไม่เสริมบริเวณป่าต้นน้ำบ้านหาดส้มป่อย พื้นที่ประมาณ 15 ไร่ พิกัดที่ x=458951 y=2086091 พันธุ์ไม้ที่ใช้ปลูก ได้แก่ การบูร จันทร์ทองเทศ ไม้สัก ยางนา เหลืองปรีดียาธร ราชพฤกษ์ ขนุน หว้า มะขาม และเหลืองอินเดีย จำนวน 1,000 ต้น

2.5 การทำแนวกันไฟป่า พื้นที่ ป่าต้นน้ำหมู่บ้าน: ทำแนวป้องกันไฟป่าบริเวณป่าต้นน้ำชุมชน ระยะทาง 4.2 กิโลเมตร

มิติที่ 3 การจัดการอนามัยสิ่งแวดล้อมในชุมชน

3.1 การมีสุขอนามัยที่ดี:

• ครัวเรือนสมาชิกบ้านหาดส้มป่อย มีและใช้ส้วมที่ถูกสุขลักษณะ มีสุขวิทยาส่วนบุคคลที่ดีทุกครัวเรือน จำนวน 31 ครัวเรือน
• ครัวเรือนสมาชิกบ้านหาดส้มป่อย ได้รับการตรวจรับรอง เรื่องสุขลักษณะในบ้านเรือนที่ดี จำนวน 31 ครัวเรือน
• บ้านหาดส้มป่อยได้รับการรับรอง เรื่องคุณภาพแหล่งน้ำสำคัญที่ชุมชนใช้เพื่อการอุปโภคบริโภค ผ่านเกณฑ์รับรองคุณภาพน้ำจำนวน 1 ตัวอย่าง ไม่ผ่านจำนวน 1 ตัวอย่าง ซึ่งทางชุมชนได้ดำเนินการปรับปรุงคุณภาพน้ำด้วยการล้างถังเก็บน้ำแล้ว

3.2 การจัดการของเสียที่เกิดขึ้นในชุมชน/ครัวเรือน:

• บ้านหาดส้มป่อยมีการจัดการขยะครัวเรือนโดยการคัดแยกขยะในครัวเรือน และมีการกำจัดขยะด้วยการฝังกลบและมีการนำขยะไปใช้ประโยชน์ เช่น ขยะรีไซเคิลบางชนิด สามารถนำกลับมาใช้ซ้ำ และบางส่วนที่คัดแยกไว้นำไปขายที่โครงการธนาคารขยะชุมชน เป็นต้น
• บ้านหาดส้มป่อยมีขั้นตอนการจัดการขยะที่เหมาะสมตามหลักสุขาภิบาล
• บ้านหาดส้มป่อยมีขั้นตอนการจัดการน้ำทิ้งในครัวเรือนโดยการสร้างบ่อพักน้ำการดักไขมัน และคุณภาพน้ำทิ้งครัวเรือน ก่อนปล่อยลงแหล่งน้ำผิวดินมีคุณภาพผ่านเกณฑ์มาตรฐานน้ำทิ้ง

3.3 การจัดการกับสิ่งปฏิกูลและน้ำเสียจากสัตว์เลี้ยง: 

• บ้านหาดส้มป่อยมีการใช้ประโยชน์สิ่งปฏิกูลจากฟาร์มเลี้ยงสัตว์ โดยการนำมาทำปุ๋ย นำมาเป็นเชื้อเพลิงสำหรับการทำแก๊สชีวภาพ

มิติที่ 4 ความเข้มแข็งของชุมชนในการรับรองการเปลี่ยนแปลง

4.1 การน้อมนำหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงมาสู่การปฏิบัติ:

• ส่งเสริมการดำเนินกิจกรรมของกลุ่มออมทรัพย์แม่บ้านหาดส้มป่อย สมาชิก 34 ราย
• จัดโครงการอบรมให้ความรู้ เรื่องการบริหารจัดการกลุ่มแก่เกษตรกรบ้านหาดส้มป่อย
• จัดอบรมแนวทางการพัฒนาความเข้มแข็งชุมชนบนพื้นที่ราบสูง เป็นกิจกรรมการพัฒนาผลิตภัณฑ์จากหญ้าหวาน ดอกเก๊กฮวย
• จัดโครงการศึกษาดูงาน เพื่อแลกเปลี่ยนเรียนรู้ในการเสริมสร้างความเข้มแข็งของชุมชนภายใต้หลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงสำหรับเกษตรกรและผู้นำชุมชนบ้านหาดส้มป่อย จำนวน 20 คน ณ บ้านห้วยน้ำกืน ต.แม่เจดีย์ อ.เวียงป่าเป้า จ.เชียงราย

4.2 แผนชุมชน:

• จัดประชุมประชาคมหมู่บ้านเพื่อวิเคราะห์ปัญหาและความต้องการของชุมชน
• กำหนดแนวทางแก้ไขปัญหาและพัฒนาชุมชน
• จัดทำร่างแผนการพัฒนา ผู้รับผิดชอบ และหน่วยงานสนับสนุน
• ชุมชนร่วมกันพิจารณาและปรับปรุงแผน
• ได้แผนการพัฒนาชุมชนบ้านหาดส้มป่อย

4.3 การเป็นองค์กรชุมชนเข้มแข็ง:

• มีคณะกรรมการและกำหนดหน้าที่ขับเคลื่อนงานพัฒนาชุมชนแต่ละด้าน
• มีการจัดทำแผนการขับเคลื่อนงานและดำเนินงานตามแผนการพัฒนาชุมชน

4.4 การเป็นชุมชนแห่งการเรียนรู้:

• การทำเกษตรอินทรีย์ ปลูกพืชผัก ไม้ผล รวมกว่า 40 ชนิด หมุนเวียนตามฤดูกาล
• การทำปุ๋ยหมัก
• การใช้สารชีวภัณฑ์

4.5 หมู่บ้านเข้มแข็งต่อต้านยาเสพติด:

• จัดประชุมเพื่อกำหนดแผนกิจกรรมเพื่อแก้ไขปัญหาและเฝ้าระวังการระบาดของยาเสพติด
• จัดกิจกรรมอบรมให้ความรู้เรื่องเสพติด และการตรวจคัดกรองกลุ่มที่กำหนด พบว่า ไม่พบสารเสพติด

มิติที่ 5 การลดใช้ทรัพยากรธรรมชาติ

5.1 การลดใช้พลังงานไฟฟ้า:

• เลือกเครื่องใช้ไฟฟ้าขนาดพอเหมาะกับครอบครัว/ใช้ประหยัดไฟเบอร์ 5
• ใช้หลอดรุ่นประหยัดไฟและปิดสวิตช์ไฟทุกครั้งหลังการใช้งาน

5.2 การใช้พลังงานทดแทน:

• ใช้พลังงานทดแทนจากแก๊สมูลสัตว์
• ใช้พลังงานแสงอาทิตย์เพื่อให้แสงสว่าง
• ใช้พลังงานแสงอาทิตย์ในการปั๊มน้ำ
• ใช้พลังงานแสงอาทิตย์ในการตากหญ้าหวาน ดอกเก๊กฮวย

5.3 การลดการใช้พลังงานเชื้อเพลิง:

1) น้ำมันเชื้อเพลิง

• เดินทางระยะใกล้ใช้จักรยานหรือเดิน
• ไปทางเดียวกันใช้รถคันเดียวกัน
• หมั่นตรวจสอบสภาพรถและซ่อมบำรุง
• ใช้น้ำมันไบโอดีเซล

2) สารเคมี

• ใช้สารเคมีตามช่วงเวลาที่เหมาะสม
• ใช้สารชีวภัณฑ์ทดแทนสารเคมี
• ใช้กับดักล่อศัตรูพืชทดแทนสารเคมี
• เลือกใช้วัสดุ/ผลิตภัณฑ์จากธรรมชาติ
• ไม่เผาเพื่อเตรียมพื้นที่เกษตร

5.4 พื้นที่สีเขียว: ขอบเขตหมู่บ้าน 5,159.01 ไร่ พื้นที่สีเขียว 4,129.57 ไร่ (ป่าต้นน้ำ/ป่าอนุรักษ์ 179.6 ไร่)

ข้อมูลวิสาหกิจชุมชน เครือข่ายชุมชน. (2553). กลุ่มแปรรูปผลผลิตทางการเกษตรบ้านหาดส้มป่อย. สืบค้นเมื่อวันที่ 10 กุมภาพันธ์ 2566, จาก https://smce.doae.go.th/

โครงการหลวง. (2555). ชุมชนคาร์บอนต่ำโครงการหลวง. สืบค้นเมื่อ 8 กุมภาพันธ์ 2566, จาก https://www.royalprojectthailand.com/

ศูนย์ข้อมูลกลางทางวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม. (2555). หมู่บ้านหาดส้มป่อย. สืบค้นเมื่อวันที่ 6 กุมภาพันธ์ 2566, จาก http://www.m-culture.in.th/

องค์การบริหารส่วนตำบลแม่สาบ. (2557). สภาพทั่วไปและข้อมูลพื้นฐาน. สืบค้นเมื่อวันที่ 8 กุมภาพันธ์ 2566, จาก https://maesab.go.th/

อนันต์ อุตะมะติง, สัมภาษณ์, 11 กุมภาพันธ์ 2566.